Bệnh đậu mùa khỉ: Những điều cần biết
Ngày 23/7/2022, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tuyên bố bệnh đậu mùa khỉ là trường hợp khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng. Đây là lần thứ hai trong hơn 2 năm, WHO phải ban bố tình trạng khẩn cấp y tế công cộng quốc tế (PHEIC), lần trước là đối với đại dịch Covid-19, đến nay vẫn giữ tình trạng khẩn cấp. Điều này cho thấy sự nguy hiểm của bệnh đậu mùa khỉ đối với thế giới. Bài viết chia sẻ một số thông tin về khả năng lây nhiễm, triệu chứng lâm sàng… của bệnh đậu mùa khỉ do virus đậu khỉ (Monkeypox virus - MPXV) gây ra.
MPXV dưới kính hiển vi điện tử có màu (nguồn: CDC/CYNTHIA S. GOLDSMITH).
Bệnh đậu mùa khỉ: trường hợp khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng
Trong khi thế giới đang phải đối mặt với đại dịch Covid-19, một bệnh truyền nhiễm giữa người và động vật do một chủng Coronavirus gây ra, thì thời gian gần đây, sự bùng phát của bệnh đậu mùa khỉ hay bệnh đậu khỉ (Monkeypox) do virus họ đậu gây ra tiếp tục dấy lên lo ngại khi số lượng ca bệnh được xác nhận ngày càng tăng ở các quốc gia châu Âu. Lo ngạy này đã trở thành hiện thực khi ngày 23/7/2022 WHO đã tuyên bố bệnh đậu mùa khỉ là trường hợp khẩn cấp về sức khỏe cộng đồng (PHEIC). PHEIC được WHO định nghĩa như một "sự kiện bất thường", "tạo thành mối nguy hại đến sức khỏe cho các quốc gia thông qua sự lây lan của bệnh tật quốc tế", yêu cầu các "phản ứng phối hợp" từ nhiều quốc gia, qua đó cho thấy sự nguy hiểm của bệnh đậu mùa khỉ đối với cộng đồng thế giới.
Theo Bộ Y tế, tính đến ngày 24/7/2022, thế giới đã ghi nhận gần 16.000 trường hợp mắc tại 74 quốc gia, tử vong 5 trường hợp, tỷ lệ tử vong trên số mắc là 1/3.000 (số này chưa thực sự thống kê hết). Tuy nhiên, thời gian gần đây ghi nhận số ca tăng lên, đặc biệt là một số quốc gia châu Âu. Các quốc gia cạnh Việt Nam như Thái Lan, Singapore, Trung Quốc đã ghi nhận ca bệnh đậu mùa khỉ. Hiện Việt Nam được WHO xếp vào nhóm 1 - nhóm quốc gia chưa ghi nhận ca bệnh. Tuy nhiên, nguy cơ bệnh đậu mùa khỉ xâm nhập vào nước ta là rất lớn.
Khả năng lây truyền của MPXV
Bệnh đậu mùa khỉ do một loại DNA virus thuộc giống Orthopoxvirus, họ Poxviridae gây ra và có khả năng nhân lên trong nguyên sinh chất của tế bào vật chủ. MPXV và virus đậu mùa người có sự liên quan về mặt di truyền và kháng nguyên. Tên bệnh bắt nguồn từ phát hiện ban đầu về virus này trên khỉ ở Viện Statens, Copenhagen, Đan Mạch vào năm 1958. Trường hợp mắc đầu tiên trên người là một trẻ nhỏ ở Cộng hòa Dân chủ Congo vào năm 1970.
Bản đồ phân bố theo địa lý của các trường hợp đã xác nhận và nghi ngờ mắc MPXV ở các quốc gia không lưu hành bệnh từ ngày 13/5/2022 đến ngày 3/06/2022.
Ở châu Phi, các xét nghiệm huyết thanh học cho thấy sự lây nhiễm MPXV ở nhiều loài động vật có vú, bao gồm cả động vật linh trưởng không phải người, động vật gặm nhấm và sóc. Năm 2003, MPXV xuất hiện ở Mỹ thông qua nhập các loài gặm nhấm hoang dã từ châu Phi, virus sau đó nhiễm từ chuột Gambian (Cricetomys sp.) sang loài chó đồng cỏ bản địa (Cynomys ludovicianus). Tuy nhiên, MPXV chỉ được phân lập 2 lần, từ sóc dây châu Phi (Funisciurus sp.) vào năm 1985 và khỉ Scooty Mangabey (Cercocebus atys) vào năm 2012. Như vậy, các loài linh trưởng và động vật gặm nhấm rất dễ bị nhiễm MPXV. Tuy nhiên, ổ chứa mầm bệnh tự nhiên vẫn chưa được xác định. Vì vậy, tất cả các loài động vật có vú đều có nguy cơ nhiễm MPXV.
Virus lây truyền giữa các loài động vật qua dịch tiết đường hô hấp, qua “aerosol” hoặc chất hữu cơ có chứa các phân tử virus (như qua sự nhiễm của virus trong chất độn chuồng), qua vết trầy xước da, mắt hoặc khi ăn phải thịt động vật bị nhiễm bệnh.
MPXV có thể lây truyền qua tiếp xúc gần giữa động vật và con người, thường là qua vết cắn, vết xước hoặc tiếp xúc với các “fomite” - khi các giọt bắn dịch tiết đường hô hấp chứa mầm bệnh có thể rơi và bám vào các bề mặt, làm bề mặt có mầm bệnh tồn tại như chăn ga, gối đệm hoặc quần áo bị nhiễm từ các vết thương do MPXV.
Trước đây, lây truyền MPVX từ người sang người ít phổ biến hơn, phương thức lây truyền có thể qua tiếp xúc trực tiếp với vật liệu gây tổn thương hoặc dịch tiết đường hô hấp. Theo TS Andrea McCollum - Trưởng nhóm dịch tễ học poxvirus tại Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC), MPXV chưa bao giờ hoặc rất hiếm khi xuất hiện đồng thời ở nhiều quốc gia và bây giờ là đồng thời ở nhiều châu lục. Không chỉ vậy, các ca bệnh hiện nay rất khác các ca bệnh được ghi nhận bên ngoài châu Phi trước đấy, vì những người này không đi qua vùng có dịch. Như vậy, nhiều khả năng sự lây truyền từ người sang người đang thúc đẩy sự lây lan của bệnh. Nhiều bằng chứng mới đây cho thấy, đường lây truyền của MPXV nhiều khả năng liên quan đến các hoạt động chăm sóc người bệnh hoặc quan hệ tình dục đồng giới.
Triệu chứng lâm sàng của bệnh do MPXV
Ở người, các triệu chứng do MPXV tương tự nhưng nhẹ hơn các triệu chứng của bệnh đậu mùa. Bệnh khởi phát với những cơn sốt, nhức đầu, đau cơ và mệt mỏi. Trong vòng 1-3 ngày (đôi khi lâu hơn) sau khi xuất hiện sốt, bệnh nhân phát ban, thường bắt đầu ở mặt sau đó lan ra các bộ phận khác của cơ thể. Sự khác biệt lớn nhất về triệu chứng của bệnh đậu mùa và bệnh do MPXV gây ra là bệnh do MPXV làm sưng các hạch bạch huyết trong khi bệnh đậu mùa thì không. Thời kỳ ủ bệnh của bệnh đậu khỉ thường từ 7 đến 14 ngày nhưng có thể là 5-21 ngày. Các tổn thương sẽ tiến triển qua các giai đoạn trước khi tự khỏi, bệnh thường kéo dài trong 2-4 tuần. Theo thống kê, ở các quốc gia châu Phi, bệnh do MPXV được chứng minh là có thể gây tử vong cho 1/10 số người mắc bệnh.
Ở động vật, trong tự nhiên có rất ít các ghi chép về triệu chứng do MPXV gây ra. Theo các nghiên cứu gây bệnh thực nghiệm trên khỉ Rheus Macaques (Macaca mulatta) thì các triệu chứng khá giống với bệnh đậu mùa trên người. Đó là các thay đổi về chỉ số liên quan đến huyết học như tăng số lượng bạch cầu, thiếu máu và giảm albumin huyết. Đôi khi các cá thể đơn lẻ cũng có sự thay đổi về nồng độ ALP, AST, BUN hoặc creatinin tăng cao. Điểm khác biệt duy nhất là không quan sát thấy hiện tượng giảm tiểu cầu giống như bệnh đậu mùa trên người
Triệu chứng lâm sàng của khỉ nhiễm MPXV trong thực nghiệm
Nguyên nhân có thể gây bùng phát MPXV
Câu hỏi lớn nhất cần được giải đáp là tại sao bệnh do MPXV lại diễn ra vào thời điểm này? Các ca bệnh liên quan đến MPXV đã tăng lên kể từ khi bệnh đậu mùa được cho là đã xóa sổ vào những năm 1980 và vẫn tiếp tục tăng nhanh trong thập kỷ qua. Vắc xin từ virus đậu có khả năng bảo hộ chéo, vì vậy các chuyên gia cho rằng mấu chốt của sự gia tăng các ca bệnh do MPXV một phần là do miễn dịch cộng đồng giảm, điều này đến từ việc giảm tiêm phòng bệnh đậu mùa những năm trở lại đây. Theo WHO, 40 năm trước, khoảng 80% dân số đã được tiêm vắc xin phòng bệnh đậu mùa so với 30% như hiện tại. Đồng thời, việc phát triển du lịch, giao thương buôn bán, cùng với gia tăng dân số cũng tạo ra nhiều cơ hội hơn cho con người tiếp xúc với các ổ chứa động vật chứa virus.
Một con đường cần được quan tâm khác là việc mua bán, sử dụng và tiêu thụ sản phẩm có nguồn gốc từ động vật hoang dã. Do đó, các hoạt động săn, bắt, vận chuyển, trao đổi, buôn bán và sử dụng trái phép các loài động vật hoang dã cần ngay lập tức dừng lại nhằm bảo vệ sức khoẻ của cả cộng đồng.
Phòng và trị bệnh MPXV
Hiện có 2 loại vắc xin phòng MPXV dành cho người lớn ở Mỹ bao gồm: i) ACAM2000: được phê duyệt vào năm 2007 để chủng ngừa bệnh đậu mùa. ACAM2000 là vắc xin dạng tiêm chứa chủng virus sống. Vắc xin này có thể được sử dụng cho những người tiếp xúc với MPXV nếu được sử dụng theo một quy trình mới cần được kiểm chứng; ii) JYNNEOS: là một loại vắc xin sống, virus không còn khả năng nhân lên, được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) phê duyệt vào năm 2019 để phòng ngừa bệnh đậu mùa và bệnh do MPXV.
Các chuyên gia của CDC đề nghị tiêm vắc xin sau khi phơi nhiễm có thể ngăn ngừa hoặc giảm mức độ nghiêm trọng của bệnh. CDC đã có các hướng dẫn cụ thể về các trường hợp phơi nhiễm khác nhau, cho bệnh nhân và nhân viên y tế.
Ngoài vắc xin, một loại thuốc kháng virus cũng đã được phát triển để điều trị bệnh đậu mùa (tecovirimat, có tên thương mại là TPOXX) cũng đã được phê duyệt để điều trị bệnh đậu mùa khỉ vào năm 2022.
Tại Việt Nam, Bộ Y tế khuyến cáo người dân chủ động thực hiện các biện pháp phòng bệnh như: che miệng và mũi khi ho hoặc hắt hơi, tốt nhất che bằng khăn vải, khăn giấy dùng một lần hoặc ống tay áo để làm giảm phát tán các dịch tiết đường hô hấp; rửa tay bằng xà phòng và nước sạch hoặc dung dịch sát khuẩn ngay sau khi ho, hắt hơi. Không khạc nhổ bừa bãi nơi công cộng; người có triệu chứng phát ban cấp tính không rõ nguyên nhân kèm theo một hoặc nhiều triệu chứng như đau đầu, sốt, nổi hạch, đau cơ, đau lưng, suy nhược, cần chủ động liên hệ với cơ sở y tế để được theo dõi, tư vấn kịp thời. Đồng thời, cần chủ động tự cách ly, tránh quan hệ tình dục; tránh tiếp xúc gần gũi với người mắc bệnh đậu mùa khỉ, tránh tiếp xúc trực tiếp với những vết thương, dịch cơ thể, giọt bắn và các vật dụng, đồ dùng bị nhiễm mầm bệnh...
Người đến các quốc gia có lưu hành dịch bệnh đậu mùa khỉ cần tránh tiếp xúc với động vật có vú bị bệnh như: động vật gặm nhấm, thú có túi, động vật linh trưởng (chết hoặc sống) có thể chứa vi rút đậu mùa khỉ, không nên ăn hoặc tiếp xúc với động vật hoang dã, không ăn thịt động vật chưa nấu chín kỹ hoặc ăn các sản phẩm của động vật bị nhiễm bệnh.
https://vjst.vn/
