Trách nhiệm tôn trọng quyền con người của doanh nghiệp theo các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới và những vấn đề đặt ra cho Việt Nam
Thương mại và quyền con người là hai lĩnh vực có mối quan hệ gắn bó mật thiết. Quyền con người ngày càng trở thành một nội dung quan trọng trong các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới. Các hiệp định này ngày càng ghi nhận doanh nghiệp như một chủ thể có trách nhiệm về quyền con người. Do đó, phân tích mối quan hệ giữa thương mại và quyền con người là việc cần thiết nhằm làm rõ trách nhiệm xã hội và bảo đảm quyền con người của doanh nghiệp trong các hiệp định thương mại mà Việt Nam là thành viên.
Quyền con người là các quyền vốn có của mỗi người, được ghi nhận trong pháp luật quốc tế và quốc gia. Ngày nay, tất cả 193 quốc gia thành viên của Liên hợp quốc đều cam kết thúc đẩy và bảo vệ quyền con người thông qua các văn kiện quốc tế và công ước về quyền con người. Các quyền này cần được tôn trọng, bảo vệ và thực thi trong mọi bối cảnh, bao gồm hoạt động thương mại và kinh doanh.
Hiệp định thương mại tự do (FTA) là thỏa thuận giữa các quốc gia nhằm giảm hoặc loại bỏ rào cản thương mại và bảo vệ nhà đầu tư, quyền sở hữu trí tuệ và các lĩnh vực khác. Mục tiêu chính của FTA là giảm hoặc loại bỏ các rào cản thương mại giữa các quốc gia thành viên. Theo thời gian, tính chất thuần túy thương mại của FTA đã được thay thế bằng các “Hiệp định thương mại tự do thế hệ mới” với phạm vi và mức độ cam kết sâu rộng hơn, cơ chế thực thi chặt chẽ hơn, và bổ sung nhiều quy định “phi thương mại”, bao gồm quy định về quyền con người.
Trong những năm gần đây, quyền con người là nội dung được thảo luận và pháp điển hóa trong nhiều FTA song phương và đa phương. Các quy định cụ thể về quyền con người nổi bật trong các hiệp định như Hiệp định Đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVFTA). Các hiệp định này dựa trên các nguyên tắc cốt lõi của quyền con người và nhấn mạnh các quyền ở một số lĩnh vực liên quan.
Các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới đã được các quốc gia đàm phán và ký kết trong những năm gần đây. Chẳng hạn, Hiệp định thành lập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) năm 1994 khẳng định phát triển là mục đích của thương mại. Trong các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, quyền con người được đưa vào như là những điều khoản có tính điều kiện hoặc thậm chí là điều khoản cốt yếu và là mục tiêu cuối cùng của tự do thương mại. Các thiết chế và thể chế được các quốc gia thành viên FTA thiết lập nhằm bảo đảm quyền con người trong các hoạt động thương mại.
Các khía cạnh khác nhau của quyền con người trong FTA thế hệ mới
FTA thế hệ mới không chỉ đưa ra các quy định về thương mại mà còn bao gồm các điều khoản liên quan đến môi trường, quyền sở hữu trí tuệ và quyền lao động. Chẳng hạn, CPTPP và EVFTA có các chương quy định về quyền lao động, bao gồm quyền tự do hội họp và thương lượng tập thể, xóa bỏ lao động cưỡng bức và lao động trẻ em, và xóa bỏ phân biệt đối xử trong việc làm.
Quyền về môi trường: Các FTA thế hệ mới đều có điều khoản riêng về trách nhiệm bảo vệ môi trường, thực thi pháp luật về môi trường và tăng cường năng lực giải quyết các vấn đề môi trường liên quan đến thương mại.
Quyền sở hữu trí tuệ: CPTPP và EVFTA đưa ra các quy định liên quan đến quyền sở hữu trí tuệ, bảo đảm cân đối giữa bảo hộ thương mại và bảo vệ y tế công, đặc biệt là quyền tiếp cận thuốc điều trị.
Minh bạch và chống tham nhũng, bình đẳng giới: Một số hiệp định thương mại của các quốc gia như Canada có chương riêng về thương mại và giới. Các FTA thế hệ mới cũng đưa ra các quy định về minh bạch và chống tham nhũng.
Nguyên tắc hướng dẫn của Liên hợp quốc về kinh doanh và quyền con người (UNGP) năm 2011 khẳng định sự cần thiết phải ghi nhận trách nhiệm quyền con người của doanh nghiệp trong lĩnh vực thương mại và đầu tư. Việc ký kết FTA hay hiệp định đầu tư cần không gây trở ngại trong việc thực hiện nghĩa vụ về quyền con người của các quốc gia.
Các vấn đề đặt ra cho Việt Nam
Việt Nam đã đàm phán, ký kết và thực thi 17 FTA, trong đó có các FTA thế hệ mới như CPTPP, EVFTA và UKFTA. Các hiệp định này mang lại nhiều cơ hội kinh doanh cho doanh nghiệp Việt Nam. Tuy nhiên, để thực hiện trách nhiệm xã hội và quyền con người, doanh nghiệp Việt Nam cần có nhận thức và cách tiếp cận toàn diện hơn, coi đây là một cam kết và nghĩa vụ pháp lý nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh.
Chính phủ Việt Nam cần đưa ra các quy định pháp luật, chính sách và kế hoạch thực hiện cam kết trách nhiệm quyền con người trong các FTA. Bên cạnh đó, doanh nghiệp cũng có nghĩa vụ quan trọng trong việc thực hiện các cam kết này.
Các FTA thế hệ mới mang lại nhiều cơ hội về hàng hóa, dịch vụ và đầu tư cho các quốc gia tham gia, đặc biệt là các quốc gia có nền kinh tế chuyển đổi như Việt Nam. Việc điều chỉnh khuôn khổ chính sách và hành vi kinh doanh theo hướng tôn trọng quyền con người là trách nhiệm mà doanh nghiệp Việt Nam cần cam kết thực hiện, phù hợp với quy định của pháp luật Việt Nam. Chính phủ Việt Nam cũng cần thực hiện đầy đủ các cam kết quốc tế và các hiệp định thương mại đã ký kết, bao gồm các quy định “phi thương mại” tiến bộ của các FTA thế hệ mới, nhằm đảm bảo an ninh kinh tế và lợi ích quốc gia - dân tộc.
