Thông tin học: nền tảng và ứng dụng trong kỷ nguyên số
Thế kỷ 20 chứng kiến sự ra đời và phát triển mạnh mẽ của một lĩnh vực khoa học mới - thông tin học. Đây là một ngành khoa học có mối quan hệ mật thiết với thư viện học và thư mục học, đóng vai trò quan trọng trong việc nghiên cứu bản chất, cấu trúc, và quy luật phát triển của thông tin. Với sự xuất hiện của thông tin học, cách chúng ta tiếp cận, tổ chức và sử dụng thông tin đã có những thay đổi đáng kể, mở ra nhiều cơ hội và thách thức mới trong kỷ nguyên số.
Về mặt lý thuyết, thông tin học tập trung nghiên cứu các quy luật chung nhất của việc sinh ra, thu thập, tổ chức, lưu trữ, tìm kiếm và phổ biến thông tin trong các lĩnh vực hoạt động của con người. Những nghiên cứu này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản chất của thông tin mà còn đặt nền tảng cho việc phát triển các phương pháp và công nghệ mới để xử lý và sử dụng thông tin hiệu quả hơn.
Về mặt ứng dụng, thông tin học hướng đến việc tìm ra các phương tiện và phương pháp thích hợp nhất để thực hiện các quá trình thông tin có hiệu quả. Điều này bao gồm việc xây dựng các hệ thống giao lưu thông tin hoàn thiện trong các tổ chức, các ngành khoa học, và giữa khoa học với sản xuất. Các hệ thống này không chỉ giúp tối ưu hóa quá trình trao đổi thông tin mà còn nâng cao hiệu suất và hiệu quả của các hoạt động nghiên cứu, sản xuất và quản lý.
Thông tin học và thư viện học có mối liên hệ mật thiết, nhưng cũng có những nét riêng biệt. Trước khi thông tin học ra đời, nhiều nhiệm vụ của nó đã được thực hiện trong phạm vi của thư viện học. Những cơ sở lý luận và phương pháp của thư viện học đã tạo tiền đề cho sự phát triển của thông tin học. Tuy nhiên, thông tin học đã mở rộng phạm vi nghiên cứu và ứng dụng của mình, bao gồm cả các lĩnh vực như hệ thống thông tin, công nghệ thông tin, và quản lý thông tin.
Thư viện (Library) là nơi lưu trữ và cung cấp thông tin đã được ghi lại. Mặc dù từ "thư viện" xuất phát từ từ La tinh "Liber" có nghĩa là "sách", ngày nay, thư viện là nơi chứa đựng thông tin thuộc nhiều loại hình tài liệu khác nhau như sách, báo, tạp chí, đồ biểu, đĩa hát, băng ghi âm, ghi hình và nhiều loại hình tài liệu khác. Thư viện học (Library science hay Librarianship) là một lĩnh vực nghiên cứu nghề nghiệp gần gũi với thông tin học. Đến giữa những năm 80 của thế kỷ 20, các nhân viên thư viện chủ yếu xử lý các tài liệu văn bản như sách, báo, tạp chí và các tài liệu không ở dạng sách bằng các phương pháp truyền thống. Tuy nhiên, ngày nay, hoạt động thư viện đã có những biến đổi sâu sắc dưới tác động của hiện tượng bùng nổ thông tin và sự phát triển của công nghệ thông tin hiện đại. Các trường thư viện hiện nay đều đưa thông tin học vào chương trình đào tạo của mình, giúp học viên làm quen với các nhiệm vụ như đánh giá, xử lý, lưu trữ và tìm kiếm thông tin, phát triển vốn tài liệu, tạo ra các sản phẩm thông tin thư mục và các dịch vụ phục vụ người đọc và người dùng tin. Ngoài ra, các nhân viên thư viện còn phải học cách sử dụng các phương tiện nghe nhìn, máy tính điện tử và các chương trình ứng dụng, từ đó tăng cường mối quan hệ với các công việc của cán bộ thông tin.
Tính bao trùm của thông tin học được thể hiện qua việc nghiên cứu và xử lý thông tin dưới nhiều góc độ khác nhau. Thông tin có thể được xác định như các tri thức hiện hữu trong bộ não của con người, trong các vật mang tin điện tử, vật mang tin viết hay rộng hơn là trong bất kỳ một dạng vật chất nào. Thông tin học là khoa học của những thông tin như thế: bằng cách nào những thông tin ấy có thể được tạo ra, truyền đi, mã hóa, biến đổi, đo lường, sử dụng và đánh giá. Có thể nói, thông tin học là một khoa học đa ngành vì nó chứa đựng những ý tưởng và công nghệ của nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau như lý thuyết thông tin, điều khiển học, ngôn ngữ học, tin học, lý thuyết hệ thống, lý thuyết mã hóa và nhiều ngành khoa học xã hội khác.
Các cán bộ thông tin xem xét, phân tích tất cả các hiện tượng tác động đến các khía cạnh của thông tin. Họ quan tâm đến việc xác định các vấn đề như quy luật phát triển và giá trị sử dụng của các loại hình tài liệu, tác động của việc đọc với các nhóm người trong xã hội, vấn đề bản quyền và sở hữu trí tuệ. Do đó, đối với cán bộ thông tin, thư viện chỉ là một trong những khía cạnh của việc lưu trữ và phục vụ thông tin.
Hệ thống thông tin có thể được xây dựng trên cơ sở các cơ sở dữ liệu hay ngân hàng dữ liệu, các cơ quan lưu trữ, các trung tâm phân tích tổng hợp tin, các tổ chức, cơ quan như các trường học, các doanh nghiệp. Các cán bộ thông tin không chỉ làm việc trong các thư viện mà còn có thể làm việc trong các tổ chức khác như các trung tâm y tế, các trung tâm nghiên cứu của các trường đại học, các công ty máy tính, các trung tâm phân tích tổng hợp tin.
Ngoài thư viện học và thư mục học mà thông tin học có nhiều nét chung, thông tin học còn có quan hệ với nhiều ngành khoa học khác. Sự hình thành của thông tin học được đặt trên cơ sở của một số ngành khoa học như lý thuyết thông tin, điều khiển học, ngôn ngữ học, lý thuyết mã hóa, tin học. Điều này cho thấy sự phong phú và đa dạng của lĩnh vực này, cùng với tiềm năng to lớn trong việc phát triển và ứng dụng các công nghệ thông tin mới.
Thông tin học không chỉ là một khoa học lý thuyết mà còn là nền tảng của các hệ thống thông tin hiện đại. Từ sự phát triển của nó, chúng ta nhận thấy sự đan xen, tương tác giữa các lĩnh vực như thư viện học, thư mục học và nhiều ngành khoa học khác. Điều này mở ra những triển vọng mới về cách tiếp cận và quản lý thông tin trong thế giới ngày nay, giúp tối ưu hóa quá trình trao đổi thông tin và nâng cao hiệu suất của các hoạt động nghiên cứu, sản xuất và quản lý. Với sự phát triển không ngừng của công nghệ thông tin, thông tin học sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc định hình và thúc đẩy sự tiến bộ của xã hội.
